انتشار اخباری مبنی بر وقوع کودک آزاری در یکی از مهدکودک های استان اردبیل، و مهم تر از آن، بازنشر ویدئویی که از وقوع این خشونت به طور مستند پرده برمی داشت، عمق فاجعه را در برخی از محیط های آموزشی کودکان در کشور که اصولا بر مبنای فلسفه حفظ امنیت جسمی و روانی کودکان تاسیس شده اند، نمایان کرد. آنچه اینک بر افکار عمومی سنگینی می کند این است که چه عواملی منجر به بروز چنین ناهنجاری هایی می شود و چگونه باید از بروز آنها پیشگیری نمود. برای پاسخ به این سوالات باید ابتدا از تعریف مهدکودک شروع کرد.
در تعریفی که سازمان بهزیستی کشور، ارائه داده است "مهدکودک به مرکز یا موسسه یا کانون فرهنگی- تربیتی اطلاق می شود که مسئولیت نگهداری، مراقبت، پرورش و فراهم نمودن زمینه بروز رشد استعدادهای کودکان تا سن قبل از ورود به دبستان را بر عهده دارند" که با توجه به مدت فعالیت روزانه، جغرافیای فعالیت ونوع خدمات اداری تقسیم بندی هایی نیز دارند. آنچنانکه از این تعریف بر می آید، مهدکودک ها مراکزی برای نگهداری و پرورش کودکان هستند که غالبا خدمات خود را برای والدین شاغل که امکان مراقبت از فرزندان خود را در ساعات اداری ندارند، ارائه می کنند. گرچه امروزه با رشد فرهنگی و سطح سواد در بین والدین، مهدکودک از مکانی صرفا برای نگهداری فرزندان، به مرکزی برای آموزش و پرورش کودکان تغییر ماهیت داده است و بسیاری از والدینی که حتی شاغل نیستند و امکان نگهداری از فرزندان را دارند، در ساعاتی از روز، از خدمات آموزشی مهدکودک ها برای پرورش قابلیت ها و رشد فکری و اجتماعی کودکانشان استفاده می کنند. به این ترتیب مهدکودک ها رفته رفته نقش آموزشی و پرورشی خود را در نظام آموزشی کشور و در میان والدینی که دغدغه تعلیم و تربیت احسن فرزندانشان را دارند، تحکیم می کنند.
به طور معمول مهدکودک ها، اگر به طور تخصصی به موضوعات آموزشی نپردازند محلی برای نگهداری کودکان زیر سن دبستان هستند که این مسئله شامل طیف سنی شیرخوار تا پیش دبستان می شود. اغلب مهدکودک ها، کودکانی از همه طیف های سنی را در بر می گیرند گرچه تعداد روز افزونی نیز تنها به کودکان بالای دو سال خدمات ارائه می کنند. حال این موضوع که چقدر امکان مراقبت و نگهداری از کودکان با نیازهای مختلف در این مراکز به طور جمعی وجود دارد خود مسئله ای قابل طرح است. سوالی که به ذهن متبادر می شود این است که کیفیت خدمات مهدکودکها چگونه ارزیابی می شود؟ چه عواملی در بررسی کیفی خدمات نگهداری و آموزشی از مراکز موثر است و چه گزینه هایی رو به روی والدینی است که قصد بهره گیری از خدمات این موسسات را دارند؟
مکان و فضا
واضح است که فضای این محیط آموزشی از اهمیت بالایی برخوردار است یک مهدکودک، باید فضای مناسبی برای بازی، حرکت و فعالیت های گوناگون داشته باشد. محیط های کوچک و تنگ که امکان حرکت آزادانه و جست و خیز که لازمه رشد کودک در این سنین است را محدود می کنند، فضای مناسبی برای رشد کودکان نیستند. ازدحام جمعیت در این مراکز نیز بر نحوه تخصیص بهینه فضا تاثیرگذار است. پر واضح است که محیط های کوچک، باید کودکان کمتری را در خود جای دهند و محیط های بزرگتر می توانند کودکان بیشتری را در بر بگیرند. بهترین گزینه برای مهدکودکها یک فضای جدا شده برای فعالیت های مختلف است به طوریکه قسمت غذا خوری، زمین بازی، اتاق آموزش و محلی برای خواب و استراحت کودکان و اتاقی برای مربیان از یکدیگر جدا شده باشد و هر محل به فعالیت خاصی اختصاص پیدا کرده باشد. همچنین محل نگهداری نوزادان و شیرخواران از کودکان بزرگتر جدا شده باشد. این مسئله نه تنها از نظر مدیریت بهینه منابع به مدیران موسسه کمک می کند بلکه نقش بسیار مهمی در تامین امنیت جانی شیرخواران دارد که به اقتضای سن خود نیازهای ویژه ای دارند و باید در محیط امنی نگهداری شوند.
***
مربیان
مربیان مهدکودک ها مهم ترین نقش و مسئولیت را در قبال تامین امنیت کودکان و نیز پرورش شناختی، عاطفی و اجتماعی آنان دارند. متاسفانه هیچ دستورالعملی برای استخدام مربیان و کادر آموزشی مجرب و مناسب در قانون وجود ندارد و به خدمت گرفتن کادر آموزشی، سلیقه ای و مبتنی بر معیارها و امکانات مالی و آموزشی هر مهدکودکی است. اغلب مربیان در اکثر مراکز نگهداری از کودکان، آموزش ویژه ای در زمینه مراقبت و تعلیم و تربیت اطفال ندیده اند و صرفا از طریق پر کردن فرم های استخدام و یا معرفی شدن توسط آشنایان به کار گماشته می شوند. در حالیکه پر واضح است مربیان مهدکودک ها باید در زمینه روان شناسی رشد کودک، بهداشت و سلامت جسمی و روانی کودکان و نیز متد آموزشی به روز و مناسب، آموزش دیده باشند. مربیان باید اقتضائات عاطفی، فکری و جسمی رشد کودکان را بشناسند و بتوانند نسبت به درک و نیاز کودکان، عکس العمل نشان دهند.
از آنجایی که حقوق و درآمد مربیان، چندان مناسب با میزان خدماتشان نیست، شغلی ایده آل برای زنانی است که می خواهند کمک خرج اندکی برای خانواده شان تامین کنند و بدون داشتن هیچ تخصص یا آموزشی، برای استخدام در این مراکز داوطلب می شوند. رویکرد اکثر مهدکودک ها نسبت به استخدام نیرو، بیشتر بر جنبه نگهداری از کودکان استوار است تا آموزش آنها. بنابراین زنانی که قابلیت نگهداری وساکت کردن کودکان را دارند بیشتر از افرادی که به روش های آموزشی نوین تسلط دارند، مورد علاقه مدیران مهدکودکها قرار می گیرند. واضح است که در سایه چنین رویکردی، مراقبتی نسبت به رفتار مربیان صورت نمی گیرد و بسیاری از والدین شاهدی این هستند که کودکان رفتارها و کلمات ناشایستی را در مهدکودکها می آموزند که حاصل تعامل نامناسب مربیان و کودکان است.
مربی آموزش دیده، نه تنها مراقب رفتار خود به عنوان یک الگوی تربیتی و رفتاری است بلکه رفتار خود را با مراحل رشد کودکانی که با آنان سرو و کار دارند تنظیم می نماید. یک مربی آموزش دیده از مقایسه کردن، ناسزا گفتن، قضاوت کردن و تمسخر کودکان پرهیز می کند و در عوض تشویق، محبت و مراقبت منحصر به فرد خود را نثار تک تک کودکان با توجه به تفاوت های فردی آنان می نماید.
آگاهی بر مصادیق کودک آزاری باید جزوی از آموزش های مربیان مهدکودک ها باشد. کتک زدن،گاز گرفتن، ناسزا گفتن، نیشگون گرفتن، پشت دست زدن، زندانی کردن، طرد کردن، بی توجهی، مسخره کردن، تحقیر کردن و غیره مصادیق کودک آزاری هستند ونه تنها بررشد کودکان آسیب جدی وارد میکنند بلکه مصادیق جرم و جنایت نیز شناخته می شوند که پیگرد قضایی دارند.
***
آموزش و فعالیت ها
امروزه مهدکودکها به خصوص مراکزی که به طور خصوصی تاسیس و اداره می شوند، رقابت نفس گیری را در جلب توجه والدین نسبت به ارائه خدمات مختلف و فعالیت های آموزشی متنوع دارند. آموزش زبان انگلیسی، موسیقی، ورزش و سایر فعالیت های فرهنگی دیگر در لیست خدمات بسیاری ار مهدکودکها خصوصی دیده می شود ولی به راستی کدام یک از این آموزش ها، لازم و ضروری برای رشد و پروش کودکان است؟ و کدام موارد باید به عنوان حداقل های ضروری برای هر محیط آموزشی خردسالان لحاظ شوند؟
آموزش زبان دوم
گرچه بسیاری از پژوهشگرن حوزه آموزش بر این باورند که آموزش زبان دوم می تواند از سنین 3 و یا 5 سالگی شروع شود اما به نظر می رسد آموزش زبان انگلیسی نمی تواند یک بخش جداناپذیر و ضروری مهدکودک ها باشد و بیشتر جنبه اختیاری و تزئینی دارد.
موسیقی
موسیقی نقش بسزایی در تکامل ذهنی و عاطفی کودکان ایفا می کند. موسیقی نه تنها به خلاقیت و عواطف کودکان خدمت می کند بلکه آموزش موسیقی از دوران کودکی، بر رشد شناختی و فکری کودکان تاثیر زیادی دارد و به مرتب شدن و ساختارمند شدن ذهنشان کمک می کند. کودکان با موسیقی، به درک هنر و زیبایی می پردازند و همزمان، ذهنشان را برای درک ترتیب، طبقه بندی، هارمونی و نظم عادت می دهند. موسیقی باید جزئی از آموزش پیش دبستانی باشد. در اختیار قرار دادن ابزار آلات تولید صدا و آهنگ در اختیار کودکان به همراه کمک یک مربی آموزش دیده در حوزه موسیقی کودک به رشد هوش و استعدادهای کودکان کمک شایانی می کند.
کاردستی
کاردستی، جزئی از آموزش پیش دبستان است زیرا به حفظ تعادل و هماهنگی چشم و دست کمک می کند. کودکان با انجام کاردستی، نه تنها خلاقیت و هنر را تمرین می کنند بلکه به تقویت ماهیچه های چشم، دست و انگشتانشان می پردازند. درست کردن کلاژ، قیچی کردن، چسباندن، ورز دادن خمیر بازی و گل نه تنها یک فعالیت هنری بلکه کمکی به رشد جسمی و فیزیکی کودکان است.
نقاشی
نقاشی مهم ترین جنبه ابراز درون کودک است. کودکان با نقاشی، پرده از درون خود بر می دارند و دنیای خود را برای ما به تصویر می کشند. نقاشی، جزء جداناپذیر فعالیت های ییش از دبستان است اما فراموش نکنید نقاشی نباید آموزش داده شود بلکه بالعکس نقاشی در این سنین باید آزاد و مبتنی بر درک و توان کودکان باشد.
اسباب بازی
یک مهدکودک باید ارزش زیادی را به بازی کردن کودکان قائل باشد. تامین اسباب بازی مناسب با سن و سال و متناسب با مراحل رشد فکری و جسمی کودکان باید در هر مهدکودک رعایت گردد. کودکان نه تنها باید به اسباب بازی دسترسی داشته باشند بلکه به محیطی برای جست و خیز، دویدن و بازی های گروهی نیز نیاز دارند.
***
امنیت
مسئله امنیت، یکی از مهم ترین فاکتورها در انتخاب مهدکودک مناسب است. حفظ امنیت کودکان که بنابر شرایط سنی خود، نیازهای ویژه و شرایط خاصی را طلب می کنند، از اهمیت خاصی برخوردار است. شیرخوران و به طور کلی کودکان زیر دو سال باید در محیطی عاری از عوامل خطرزا نگهداری شوند. هر وسیله یا شیئی که امکان جویده شدن، و خورده شدن داشته باشد، باید دور از دسترس این کودکان قرار گیرد زیرا کودکان در این مرحله سنی، هرچیزی را به دهان می گذارند و خفگی ناشی از بلعیدن اشیاء مهم ترین عامل مرگ و میر کودکان در این سن است. بنابراین تفکیک فضا بین قسمت کودکان زیر دو سال و کودکان بزرگتر باید حتما در نظر گرفته شود.
به طور کلی هشدار های ایمنی و حداقل های تامین امنیت در فضای مهدکودکها از قرار ذیل است:
عوامل محیطی:
- پریزهای برق و سایر وسایل برقی باید دور از دسترس کودکان قرار داشته باشند.
- اسباب بازی ها مطابق استانداردها و حدود سنی مشخص بین کودکان تقسیم شود.
- اسباب بازی ها و اشیاء با قطعات کوچک و قابل بلع، باید به طور کلی دور از دسترس کودکان زیر 3 سال باشد.
- مهدکودک باید حتما مجهز به سرویس اطفاء حریق و کپسول آتش نشانی باشد.
- کف باید مناسب سازی شده باشد تا از جراحت های ناشی از زمین خوردن پیشگیری شود.
- وسایل بازی و سایر لوازم نباید دارای گوشه های تیز و برنده باشد.
- وسایل بازی، میز و نیمکت ها باید از جنس سبک و بی خطر تهیه شوند.
- وسایل سرمایشی (از قبیل پنکه) و گرامایشی از قبیل (بخاری) باید کاملا ایمن و دارای محفظه مخصوص باشند.
- لبه های تیز، پله ها و طاق هایی که امکان پرت شدن کودک را ایجاد می کنند باید حفاظ داشته باشند.
عوامل انسانی:
- کادر آموزشی و خدماتی مهدکودک ها باید در مورد حفظ مسائل امنیتی (از قبیل روشهای اطفاء حریق و ...) آموزش دیده باشند.
- کادر آموزشی و خدماتی باید نسبت به انجام کمک های اولیه و اوژانس، از قبیل احیای قلبی ریوی (سی پی آر) در مواجهه احتمالی با خفگی کودکان در اثر بلع غذا یا اشیاء کوچک آموزش دیده باشند.
- کادر آموزشی و خدماتی مهدکودک ها باید همواره به طور دقیق مراقب فعالیتهای کودکان باشند و از خطرهای احتمالی پیشگیری کنند.
- نظارت دقیق و دلسوزانه نسبت به کودکان شرط لازم هر مربی در محیط های آموزشی است.
- کادر آموزشی و خدماتی باید نسبت به مصادیق کودک آزاری آموزش دیده باشند.
- کادر آموزشی و خدماتی همواره باید متوجه حفظ حقوق کودکان بر اساس کنوانسیون حمایت از حقوق کودکان باشند.
***
تغذیه
تغذیه سالم در دوران کودکی یکی از مهم ترین عوامل در رشد و سلامت انسان است از این رو داشتن برنامه غذایی سالم از الزامات تمام مهدکودک ها است. گرچه مراکزی هستند که مسئولیت تامین غذای کودکان را بر عهده والدین قرار می دهند اما هنوز مراکزی هستند که خود مسئول تامین تغذیه کودکان هستند. به طور کلی این عوامل باید در تامین تغذیه کودکان در مهدکودک ها رعایت گردد.
- توجه به هرم غذایی و تامین تمام مواد ضروری رشد کودک (از منابع پروتئین، ویتامین و فیبر) الزامی است.
- مواد غذایی مکمل که به صورت صنعتی تهیه می شوند و برای سلامت کودکان مضر هستند باید از برنامه غذایی حذف شوند.
- تمام مواد غذایی خام از قبیل میوه و سبزی باید ضدعفونی شده و عاری از عوامل بیماری زا باشند.
- نگهداری غذاها در محیط های گرم و سرد باید طبق موازین بهداشتی صورت گیرد تا از مسمومیت غذایی جلوگیری شود.
- در تغذیه کودکان نکات امینی رعایت شود برای مثال کودکان نباید به هنگام فعالیت جسمانی از قبیل دویدن و غلتیدن، غذا بخورند و مراقب ابزار غذاخوری از قبیل چنگال و چاقو و سایر وسایلی که ممکن است موجب خطر و آسیب شود باشند.
