زندگی و آراء فلاسفه آموزشی: افلاطون
افلاطون1، یکی از مشهورترین چهره های حکمت و فلسفه، در بین سالها 427 – 347 قبل از میلاد در یونان می زیست. آنچه سنگ بنای فلسفه و تفکرات افلاطون را تشکیل می داد عمیقا وابسته به زمان و مکان زندگی او بود. یونان در دوره ای که تمدن های بزرگ ایرانی و مصری در اوج قدرت و اقتدار پادشاهی بودند، کشوری کوچک با رویکردی متفاوت بود. یونان از نظر سیاسی و اجتماعی وضعیتی منحصر به فرد داشت. شهرهای بزرگ یونان که پولیس Polis نامیده می شدند، شیوه اداره مردم سالارانه داشتند و مردم این شهرها، بر اساس حقوق و مسئولیت های شهروندی زندگی می کردند. یونانیان بالخص مردم آتن بر این باور بودند که مردم باید در زندگی مدنی خود مشارکت داشته باشند. طبع صلح جو و قانون مدار آتن در کنار هویت فرهنگی و تاریخی برگرفته از کتاب هایی مثل ایلیاد و اودیسه هومر بود که تا حد زیادی به باورهای افلاطون شکل داد.
بی شک نمی توان زندگی افلاطون را بدون اشاره به تاثیر زندگی و مرگ سقراط آغاز کرد. سقراط به عنوان معلم افلاطون جزو اولین شهدای به اصطلاح آزادی اکادمیک2 به شمار می رود. او که فیلسوف و حکیمی فرزانه بود در آتن به تربیت شاگردانش بر اساس حکمت، تعقل و خردورزی پرداخت و به زودی دچار قهر حاکمان به خاطر صراحت بیان و ایده های بکر و انتقاد آمیز خود شد و سرانجام جام شوکران را سرکشید و هرگز به انکار عقاید خود نپرداخت. اسطوره سقراط، دیدگاه افلاطون به مسئله آموزش، حکمت و فلسفه را به طور کلی تحت تاثیر قرار داد.
دومین شخصیت موثر در شکل دهی به فلسفه و روش افلاطون، فیثاغورس است. این ریاضیدان بزرگ، هم دوره با افلاطون می زیست و ارتباط این دو، نقش تعیین کننده ی تفکر منطقی و استدلال ریاضی را در فلسفه افلاطون تثبیت کرد.
افلاطون موسس آکادمی بود مدرسه ای که به شاگردانش درس آزادگی، خرد ورزی و دوری از خرافات می داد.او که آکادمی را در سال 387 ق. م تاسیس کرد، در این موسسه به تدریس هندسه، حساب، نجوم، شناخت شناسی، تئوری دانش، ارزیابی و سنجش باورها و ارزش ها و ... می پرداخت.
نقش سوفسطائیان بر شکل گیری فلسفه افلاطون
شاید برای انکه به اهمیت نقش سوفسطائیان3 در جهت دهی به دیدگاه های افلاطون پی ببریم لازم است این نحله فکری را بیشتر بررسی کنیم. در آن دوره از حیات اجتماعی یونان، قشری نوکیسه ظاهر شده بودند که با روش های سیاسی خاصی به غصب مناصب و مشاغل دولتی و سیاسی و کسب وجهه اجتماعی نائل می شدند. این طبقه نوظهور، قائل به نسبیت اخلاقی بودند و هر روشی را برای رسیدن به هدف خود، مجاز و مباح می دانستند. شاید عبارات" هدف، وسیله را توجیه می کند" و "انسان معیار همه چیز است" بهترین تعریف از دیدگاه های سوفسطائیان باشد.
هواداران این مرام فکری، به استفاده از نقش تبلیغات، عوام فریبی و مجادله های بی پایان و انحراف افکار عمومی در رسیدن به اهداف سیاسی خود مشهور بودند. مکتب سوفسطائی قائل به حقیقت نبود و حقیقت را طوری تفسیر می کرد که متناسب با اهداف و رویه های خود باشد و استفاده ابزاری از باورها، حقیقت و مفاهیم از مهم ترین ابزار پیروزی آنها در جلب افکار عمومی، بسیج مردم در جهت نیل به منافع این قشر خاص بود.نسبی گرایی و باری به هر جهت بودن، تفکرات این طبقه، اصلا به مذاق ، کمال گرایی چون افلاطون خوش نمی آمد. در چنین فضایی بود که فلسفه افلاطون همانند کوهی استوار در مقابل ترفندهای سوفیست ها قد علم کرد و آنها را به مواجهه و دیالوگ برای کشف حقیقت، دعوت کرد.
فلسفه افلاطون
بدون شک محور فلسفه افلاطون، ایدئالیسم و کمال گرایی است. او قائل به حقیقت مطلق است. از دیدگاه افلاطون حقیقت قابل انفکاک، تجزیه و حتی شناخت نیست. حقیقت ماورای دانش بشر و در اوج نشسته است. انسان تنها قادر به درک جلوه و شاید حتی سایه ای از حقیقت مطلق است. او بر این باور بود آنچه ما به عنوان دانش می پنداریم تنها شمه ای است از جلوه حقیقت بر ذهن بشر.
از نظر افلاطون حقیقت، ماهیتی روحانی و غیرمادی دارد و قابل اکتساب نیست. بنابراین او قائل به فطری بودن شناخت انسان از حقیقت است. افلاطون عقیده دارد که دانش قابل اکتساب نیست بلکه در نهاد آدمی به ودیعه نهاده شد و تنها باید کشف شود. برای رسیدن به حقیقت باید پرده هایی که جلوی چشم بصریت انسان است از طریق مکاشفه ذهنی، کنار زده شود و حقیقت چون نوری از یک منبع منیر بر ذهن و قلب انسان، جلوه گر شود و بتابد.
افلاطون نسبی گرایی را به شدت محکوم می کند و قائل به بنیان متین و مطلق حقیقت ماورای انسان است درست بر خلاف سوفسطائیان که انسان را در مرکز تشخیص و تعیین حقیقت می دانستند و قائل به نسبی گرایی اخلاقی بودند.
فلسه آموزشی افلاطون
فلسفه افلاطون، جنبه آموزشی بسیار مهمی نیز داشت. باور او به مطلق بودن حقیقت به این معنا بود که کسب علم باید شیوه ای کاملا متفاوت داشته باشد. او عقیده داشت علم چیزی جز تلاش برای بیرون آمدن از غار نادانی و نگریستن با کمترین پرده و حجاب به حقیقت مطلق است. در چنین فلسفه ای، معلم نقش آموزشگر و همه چیز دان ندارد. معلم کسی است که راهنما و تسهیل گر ارتباط ذهن شاگرد با فطرت او است. کسی که با سوال کردن و به چالش گرفتن جلوه های دروغین حقیقت، ذهن دانشجو را نسبت به درک حقیقت هشیار می کند. معلم کسی نیست که علم را به کودک بیاموزد بلکه کسی است که به کودک کمک کند، در جستجوی حقیقت باشد و با کنار زدن تعصب، نادانی و خرافه، ذات مطلق دانش را درک کند.
رویکرد علمی افلاطون برای درک و شناخت، گفتگو یا به اصطلاح "دیالوگ" آزاد بود. او باور داشت که سوال کردن، نوعی روند منجر به بیداری ذهن است. مطرح کردن سوالات خوب را مقدم بر دادن پاسخ های خوب می دانست و به چالش گرفتن، نقد کردن و بحث کردن در مورد مسائل مختلف را تشویق می کرد. آکادمی او جایی برای بحث های منطقی و استدلال های فلسفی و روشمند بالاخص در مقابله با تکنیک های بحث و مجادله مبتنی بر سفسطه و هجوگرای سوفسطائیان بود. از نظر افلاطون نفس بحث و دیالوگ صرف نظر از رسیدن به نتیجه نهایی اهمیت داشت به این معنا که دیالوگ بالنفسه مهم تر از نتیجه گرفتن و قضاوت نهایی است زیرا که انسان شاید هرگز مطلع بر اسرار هستی و حقیقت مطلق نشود بلکه درک پله به پله و تکامل یابنده از جلوه حقیقت، روندی ناتمام و همیشگی است.
جالب است که افلاطون بر خلاف بسیاری از متفکرین این حوزه، به برابری زن و مرد در قوای ذهنی آگاه و معترف بود و باور داشت که زنان نیز باید از آموزشی مساوری با مردان برخوردار باشند اما در آکادمی افلاطون هیچ زنی تحصیل نمی کرد که شاید این مسئله بیش از انکه متاثر از دیدگاه برابری خواهانه افلاطون باشد، تحت تاثیر باورهای غالب اجتماعی بود که هنوز زن را جنس دوم می پنداشت.
آرمان شهر افلاطون
افلاطون در آثار خود بالاخص در رساله جمهوری، مدینه فاضله ای را تشریح کرد که بر سه طبقه اصلی استوار بود: شاه- فیلسوف4، ارتش و در نهایت صنعتگران. در آرمان شهر او حاکمیت در دست طبقه نخبه جامعه بود که هم متّصف به صفات عالی اخلاقی و علمی بودند و هم از عهده مدیریت جامعه و حکومت داری بر می آمدند در طبقه دوم، ارتش و نیروهای انتظامی قرار داشتند که نقش محافظت از کیان مملکت و حفظ ارزش ها و تمامیت ارضی و امنیت ساکنین را بر عهده داشتند و در بخش پائین تر جامعه، صنعت گران و کارگران هستند که از طریق کار و تولید و تجارت به دوام این آرمان شهر کمک می کنند.
آرمان شهر افلاطون گرچه به نظر افسانه ای می آید ولی بر اساس باور او به جامعه ای نخبه پرور تعریف می شود که صالح ترین مردمان باید در مناسب ترین مناصب و مشاغل جای بگیرند و نظامی که در رأسش بهترین وشایسته ترین افراد از نظر خردمندی و دانایی قرار داشته باشند، به بیراهه نخواهد رفت. البته همین دیدگاه بزرگترین نقدها را بر افلاطون از طرف متفکرین و فلاسفه دیگر وارد کرده است. جامعه نخبه پرور افلاطون، جامعه ای ضد دمکراسی و در خدمت حکومت های تمامیت خواه را ترسیم می کند که در دنیای واقعی ترسناک به نظر می رسد.
برنامه آموزشی افلاطون
سیستم آموزشی افلاطون، در زمان خود بسیار پیشرفته بود چراکه مبتنی بر طبقه بندی آموزش قبل از دبستان (دوران خردسالی)، پیش دبستانی، دبستان، دبیرستان و تحصیلات عالی بود.
شاید افلاطون از اولین پایه گذاران آموزش خردسالان و مبدع مهد کودک باشد چرا که در فلسفه آموزشی او تعلیم و تربیت اطفال تا قبل از شش سالگی از اهمیت فوق العاده ای برخوردار بود شاید از این نظر باشد که افلاطون باور داشت باید کسانی به عنوان پرستار یا معلم کودک تعلیم ببینند که در این زمینه جای والدین ناآگاه و کم سواد را در تربیت اولاد آنها بگیرند.
مواد درسی پیشنهادی افلاطون در مقطع پیش دبستانی عبارت بود از: داستان گویی/ موسیقی/ بازی و هنرهای نمایشی
مواد درسی در دوره تحصیلات عمومی (مدرسه): ادبیات/ موسیقی/ ریاضی و تربیت بدنی
موارد درسی تحصیلات عالی: برای کسانی که قصد ورود به طبقه ارتش را داشتند، بعد از اتمام دوره عمومی مدرسه، تا دو سال باید آموزش فوق العاده با محوریت آموزش نظامی می دیدند.
برای طبقه شاه فیلسوفان که طبقه حاکم آرمان شهر هستند، باید بعد از اتمام دوره عمومی تا 10 سال دروسی در سطح عالی (آکادمیک) ارائه شود از جمله هندسه، حساب، نجوم، معرفت شناسی، تئوری دانش، ارزیابی و اعتبار سنجی باورها و غیره. سپس 5 سال اضافی نیز صرف تدریس ریاضی و فلسفه شود. به این ترتیب بعد از سی و پنج سالگی، فرد باید شروع به مطالعه فلسفه پیشرفته و متافیزیک می کرد تا سرانجام در سن پنجاه سالگی شایستگی اداره جامعه را به دست آورد.
سخن آخر
به طور کلی می توان افلاطون را صرف نظر از میزان درستی افکار و عقایدش، از جمله بزرگترین چهره های حکمت و به خصوص فلسفه آموزشی دانست که تاثیر عمیقی بر تحصیلات در تمام طول تاریخ تا هم اکنون بر همه مراکز آموزشی داشته است. رویکرد او به آموزش سنگ بنای تاسیس دوره تحصیلات عمومی و بالاخص تحصیلات عالی و دانشگاهی (آکادمیک) بوده که از بیش از دو هزار و سیصد سال قبل، بر آموزش و پرورش جهان تاثیرات عمیق و ماندگار دارد.
1: Plato
2: academic freedom
3: Sophists
4: Philosopher- Kings
ترجمه و تلخیص از :
Gutek. G. (2005).Historical and Philosophical Foundations of Education. 4th Edditon. PEARSON Publication.
