طرح سوالات باز
گفتگو، ابزار مهمی در دست آموزگاران است که از آن می توانند برای شکوفا کردن ذهن دانش آموزان استفاده کنند. کافی نیست که معلم وقت کلاس را تنها به صحبت یک طرفه در مورد موضوعات درسی اختصاص دهد، بلکه یک معلم خوب، بخش بزرگی از زمان تدریس خود را صرف گفتگو و مباحثه با شاگردان می کند. طرح سوال و به چالش گرفتن ذهن دانش آموزان، راه موثری برای آغاز کردن یک گفتگوی دو طرفه در کلاس درس است. در این بین سوالات باز نقش مهمی در شکل دهی به یک گفتگوی موثر ایفا می کنند.
سوالات باز، سوالاتی هستند که پاسخ مشخص و تعیین شده ای ندارند و بیشتر از اینکه نگاه به نتیجه خاصی داشته باشند، با ذهن و تفکر دانش آموزان درگیر می شوند و مافی الضمیر آنها را برملا می سازند. طرح سوالات باز به معلم ها کمک می کند، با نحوه تفکر و ایده های دانش آموزان آشنا شوند و روش فکر و عمل آنها را از پشت صحبت هایشان درک کنند. سوالات باز، آغازگر یک گفتگوی دوجانبه هستند که به طرفین کمک می کند با هم ارتباط فکری و عاطفی برقرار کنند. معمولا اکثر افراد از شنیدن سخنرانی های طولانی و یک طرفه، دچار خستگی و گاه حواسپرتی می شوند اما یک گفتگوی آزاد و باز کمک می کند با موضوع، درگیر شوند و کنجکاوی درونی آنها بیدار شود. سوالات باز انگیزه یادگیری را در دانش آموزان زنده می کند و از طرف دیگر به معلم نیز کمک می کند با ذهنیات و تفکر دانش آموزان آشنایی پیدا کرده و راه موثر آموزش را هر چه دقیق تر انتخاب کند.
شاید قدمت این روش به دوران طلایی فلسفه در یونان بازگردد که سقراط و شاگردانش از روش بحث و گفتگو برای برانگیختن میل به یادگیری و درگیری ذهنی دانشجویان استفاده می کردند. در راس این افراد، افلاطون، بر این باور بود که اگر تنها یک نقش برای معلم بتوان تعریف کرد این نقش همانا، طرح سوال از دانشجویان و بیدار کردن ذهن آنها نسبت به مسائل درونی و بیرونی آنهاست. معلم با طرح سوالات باز و به چالش گرفتن دانسته ها، ساختار ذهنی دانش آموزان را به هم می ریزد تا در نتیجه این "بی تعادلی شناختی"، دانش آموزان خود موفق به ایجاد تعادل شناختی جدیدی شده و ساختار ذهنی و فکری خود را با اطلاعات جدید و بینش نو، بازسازی کنند.
گذشته از این، طرح سوالات باز کمک می کند آموزشگران، به درک روشن تری از نحوه تفکر دانش آموزان دست یابند. وقتی شاگردان حس می کنند که معلم به نحوه فکر و ایده های آنان علاقمند است، با اعتماد بیشتری خطر می کنند و تفکرات و نظرات خود را بیان می کنند. دانش آموزان عموما با فراست در می یابند که نیت و قصد معلم از طرح سوالات چیست و اگر این سوالات با شفقت و احترام مطرح شوند، دانش آموزان با خوداظهاری و ابراز عقیده تشویق می شوند و در نتیجه رابطه عاطفی و اعتماد دوجانبه بین معلم و شاگردان تحکیم و تقویت می گردد.
تکنیک های آموزشی برای طرح سوالات باز
در مورد نحوه تفکر دانش آموزان کنجکاو باشید. یک سوال باز موثر، سوالی است که بر طرز فکر دانش آموزان متمرکز باشد. آنها را تشویق کند نحوه تفکر خود را اظهار کنند و نگرش خود را نسبت به موضوع در میان گذارند. شاید به جرئت بتوان گفت که هدف از طرح سوال باز، همانا آشنا شدن با نحوه تفکر دانش آموزان است. سوال باز به شما کمک می کند بدانید دانش آموزان به چه و چطور فکر می کنند. همچنین طرح چنین سوالاتی به ایجاد و تقویت تفکر واگرا و توسیع افق فکری و خلاقیت دانش آموزان نیز کمک زیادی می کنند.
مثال:
سوال: "چطور می توانید از چند مداد رنگی برای توضیح آنچه در مورد پروانه ها می دانید، استفاده کنید؟"
جواب: - " یک پروانه با بالهای رنگی می کشیم"
-" روی نقشه مسیر مهاجرت پرانه ها را رنگ می کنیم"
- " مراحل زندگی (دگردیسی) پروانه ها را با رنگ ها مختلف نشان می دهیم"
- " مراحل زندگی پرانه ها را با رنگ های مختلف در قالب یک داستان می نویسیم"
- ....
حد و مرز تعریف کنید. برای اینکه یک سوال باز، تاثیر خود را از دست ندهد، لازم است طوری طراحی شود که از حد و مرز مشخصی خارج نگردد. سوالات خیلی باز، گاه موجب می شوند پاسخ های عجیب و غریب و گاه بی ربط دریافت کنید که اغلب طرح آنها موجب حواسپرتی و انحراف از موضوع اصلی می شود و یا اجرای پیشنهادات آنها در عمل با مشکل مواجه می شود.
در مثال قبل اگر یکی از دانش آموزان در پاسخ به سوال معلم این طور پاسخ می داد "می توانیم مداد رنگی ها را مانند پروانه ها در هوا حرکت دهیم و به این سو و آن سو برویم"، درست است که نظر خلاقانه ی او برای اجرای یک نمایش، می توانست بار آموزشی بالایی داشته باشد و بسیار هم مورد توجه سایرین واقع شود، اما محدودیت های کلاس درس و مسئله ایمنی دانش آموزان در کار با مداد و حرکت آزادانه در کلاس، ممکن بود موجب هرج و مرج و آسیب های احتمالی شود. برای پیشگیری از دریافت چنین پاسخ هایی می توانید سوال باز را کمی محدودتر کنید تا دقیقا پاسخ هایی را دریافت کنید که منطبق با هدف آموزشی درس باشد برای مثال "چطور می توانید از چند مداد رنگی برای نقاشی یا نوشتن در مورد پروانه ها استفاده کنید؟" . این سوال همچنان یک سوال باز محسوب می شود اما تا حدی محدودتر شده و حد و مرز خلاقیت را نشان می دهد.
همکاری را به جای رقابت بنشانید. اغلب معلم ها ناخودآگاه در طرح سوالات خود، باعث ایجاد حس رقابت و حسادت در بین دانش آموزان می شوند؛ کافی است از کلمات نامناسب استفاده کنید تا یک بحث خلاقانه و مبتکرانه را به میدان جنگ و مجادله بین دانش آموزان تبدیل کنید. سوالاتی از قبیل "چه کسی می داند..."، " چه کسی می تواند بگوید..." و غیره، می توانند جرقه ای برای برافروختن آتش رقابت و حسادت در کلاس درس باشند و شما را از اهداف آموزشی مد نظر خود دور کنند. اما سوالاتی که با "چگونه" و "چطور" آغاز می شوند بسیار بهتر از سوالاتی که با "چه کسی" آغاز می شوند، میتوانند یک گفتگوی هدفمند و متعادل را ایجاد کنند.
مثال:
سوال رقابت برانگیز "چه کسی می تواند بگوید چه راه هایی برای رسیدن به پاسخ این مسئله وجود دارد؟"
سوال غیر رقابتی: " به نظر شما چه راه هایی برای رسیدن به پاسخ این مسئله می توان پیشنهاد کرد؟"
مراقب سوالات باز کاذب باشید. برخی از اوقات معلم در پس طرح یک سوال باز، علاقه ای به طرز فکر دانش آموزان ندارد بلکه قصد دارد تفکر خود را بر کرسی بنشاند. ممکن است معلم حس کند دانش آموزان در اشتباه هستند و یا در مورد آنها قضاوت عجولانه و نادرستی داشته باشد در این صورت ممکن است طوری سوال باز خود را مطرح کند، که عمل تفکر را در دانش آموزان متوقف کند و آنها را ناخودآگاه به دادن جوابی مطابق با نظر و خواست معلم سوق دهد. برای مثال سوالاتی نظیر "فکر نمی کنی که .." یا "به نظرت بهتر نیست که ..." دانش آموز را به دادن پاسخ از پیش تعیین شده و مطابق با نظر معلم سوق می دهند. دانش آموزان به فراست این موضوع را به سرعت حس می کنند و چنین سوالاتی موجب خدشه دار شدن حس اعتماد دوطرفه شده، دانش آموزان را از بیان افکار خود باز می دارد و آنها اغلب به دادن پاسخ های کلیشه ای یا منطبق با نظر استاد خود بسنده می کنند و تفکر خود را سرکوب یا پنهان می کنند.
سوال باز کاذب: "چرا از رنگ زرد برای کشیدن خورشید استفاده نمی کنی؟" (گرچه این یک سوال باز است ولی پاسخ مد نظر معلم این است که دانش آموز از رنگ زرد استفاده کند)
سوال باز: " می خواهی خورشید را چه رنگی بکشی؟ چرا؟" (این سوال، هم به خلاقیت دانش آموز احترام می گذارد و هم دلایل و طرز فکر او را جستجو می کند)
****
برگرفته از :
Denton, Paula. (2007). Open- Ended Questions Stretch Academic and Social Learning. Educational World. Retrieved at June 29, 2014
