جذب دانشجوی خارجی امروزه به تجارتی پرسود تبدیل شده است؛ بازاری کم هزینه و بدون ریسک اما سودآور بطوری که بسیاری از کشورهای دنیا را وارد این بازار کرده است. تأثیر مثبت آن نیز روی اقتصاد کشورهای میزبان چنان چشمگیر بوده که بسیاری از کشورهای غربی در سال‌های اخیر برای فرار از بحران اقتصادی درهای دانشگاههای خود را به سوی دانشجویان خارجی باز کرده و میلیاردها دلار از همین راه به اقتصاد کشور خود تزریق کردند. در این سال‌ها با شروع بحران‌های اقتصادی تنها سه کشور امریکا، انگلیس و فرانسه میزبان50 درصد کل دانشجویان خارجی در سراسر دنیا بوده‌اند.
بازار پررونق دانشجویان خارجی آنچنان جذابیت و منفعت اقتصادی داشته که حتی پای دانشگاههای کشورهای تازه استقلال یافته شوروی سابق و کشورهای آسیایی را نیز به این بازار باز کرده است دانشگاه‌هایی که از نظر سطح علمی و استانداردهای بین‌المللی بسیار پایین‌تر از سطح جهانی هستند اما توانسته‌اند با تبلیغات گسترده و اغواکننده و ارائه تسهیلات ویژه بشدت برای جذب دانشجویان خارجی با هم رقابت کنند و برنامه‌های بلند مدتی نیز برای جذب دانشجویان خارجی در دست دارند به عنوان نمونه دولت مالزی قصد دارد تا سال 2020 درآمد خود از محل دانشجویان خارجی را به 2 میلیارد دلار افزایش دهد. جالب آن‌که ظرفیت پذیرش دانشگاههای هند جوابگوی جمعیت آن نیست اما برای پذیرش دانشجوی بین‌المللی محدودیتی ندارد!
در این شرایط که همه کشورها چه توسعه یافته و چه کمتر توسعه یافته به دنبال گرفتن سهم بیشتر از بازار پر سود دانشجویان خارجی هستند اما سهم دانشگاههای کشور ما با‌وجود سابقه طولانی و رشد علمی چشمگیر از این بازار بسیار ناچیز است. براساس اعلام مسئولان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در حالی که بیش از 61 هزار دانشجوی ایرانی با هزینه شخصی در خارج از کشور مشغول به تحصیل هستند تنها 28هزار دانشجوی غیر ایرانی که عمدتاً از کشورهای افغانستان، سوریه، عراق، پاکستان، یمن، فلسطین، تاجیکستان و ترکیه هستند در دانشگاههای ایران تحصیل می‌کنند و درآمد چندانی هم برای دانشگاه‌ها ندارند چرا که در چند سال اخیر 2 هزار دانشجوی خارجی با هزینه ایران در دانشگاههای کشور مشغول به تحصیل شده‌اند، تازه این نکته را هم باید در نظر گرفت که از این 28هزار نفر، 12هزار و 500نفر طلاب خارجی هستند که در دانشگاه های قم تحصیل می کنند. اما نکته جالب توجه آن است که سهم عمده‌ای از دانشجویان کشورهای خارجی را ایرانیانی تشکیل می‌دهند که در بی‌کیفیت‌ترین دانشگاههای خارجی تحصیل می‌کنند و مدرک فارغ‌التحصیلی آن‌ها مورد قبول وزارت علوم ایران نیست.
آمار چه می گوید؟
رئیس سازمان امور دانشجویان با اشاره به تحصیل حدود 28 هزار دانشجوی خارجی در دانشگاههای ایران می‌گوید: «از این تعداد 12 هزار و 500 دانشجوی خارجی در جامعه‌المصطفی (طلاب خارجی) و 16 هزار دانشجوی غیر ایرانی دیگر نیز در دانشگاههای دیگر کشورمان تحصیل می‌کنند، از این تعداد 2 هزار و 273 نفر به صورت بورسیه، 2 هزار نفر به شکل آزاد و 11 هزار نفر نیز از طریق آزمون پذیرفته شده‌اند.»
به گفته دکتر مجتبی صدیقی در سال‌های اخیر تلاش زیادی برای جذب دانشجوی غیر ایرانی شده و در این مدت ظرفیت‌های مناسبی هم برای جذب دانشجویان خارجی ایجاد شده است. وی می‌گوید: «ما معتقدیم در آموزش، نخستین گام برای ارتباط، تداوم فرهنگی و بین‌المللی شدن، تبادل دانشجو است.»
وی با بیان این‌که یکی از شاخص‌های رتبه بندی دانشجویان را تعداد دانشجویان خارجی به حساب می‌آورند عنوان می‌کند پدیده مهاجرت دانشجویان برای ادامه تحصیل در خارج از کشورهای خود، پدیده تازه‌ای نیست و مربوط به دانشجویان ایرانی هم نمی‌شود چرا که دانشجویان، در حال حاضر بیش از هر زمان دیگر به کشورهای خارجی مسافرت می‌کنند تا به هدف‌های آموزشی خود بویژه در سطوح عالی برسند و همچنین به آرزوهایشان صورت واقعیت بخشند. دکتر صدیقی می‌گوید: «با اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان خارجی به دنبال آن هستیم تا آن‌ها را برای تحصیل در دانشگاههای کشور تشویق کنیم. هر کشوری هم که بیشترین آمادگی را داشته باشد امکانات بورس بیشتری از کشور ما در اختیارش قرار می‌گیرد.»
ظرفیت های علمی ما
رئیس واحد قزوین دانشگاه آزاد اسلامی نیز در خصوص ظرفیت دانشگاههای کشور در جذب دانشجویان خارجی می‌گوید: «به دلیل سطح توانمندی دانشگاههای کشور در مقایسه با سطح آموزشی منطقه خاورمیانه و سایر کشورهای دنیا، شرایط حضور دانشجویان خارجی در کشورمان وجود دارد». دکتر مرتضی موسی خانی می‌افزاید: «اگرچه در سال‌های اخیر توجهات خوبی در این زمینه بین مسئولان دانشگاه شکل گرفته اما رونق تبادلات دانشجویی و علمی با دانشگاههای معتبر دنیا مستلزم فرهنگ‌سازی در این زمینه است که باید ابتدا از درون دانشگاه آغاز شود. برای تحقق این امر باید با اصلاح زیرساخت‌های دانشگاههای کشور از آموزش محوری به پژوهش محوری سوق پیدا کنند و محققان ما هم باید پژوهش‌های کاربردی را در دانشگاه‌ها دنبال کنند.»
به گفته وی، کشور ما ارزان‌ترین آموزش‌ها را دارد و به همین دلیل می‌تواند استقبال بیشتری برای تحصیل دانشجویان خارجی در کشور ما وجود داشته باشد همچنین دانشگاه‌ها و استادان ایرانی در عرصه بین‌الملل از استادان و بسیاری از دانشگاههای دیگر کشورها شناخته شده‌تر و دارای اعتبار هستند. موسی‌خانی می‌افزاید: «برطرف شدن مشکلات کنونی همچون همکاری با دانشگاههای خارجی و جذب دانشجوی خارجی و استاد، نیازمند همکاری‌های نهادهایی همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی و وزارت علوم است که امیدواریم این اتفاق بیفتد.»
اصلاح تجارب ناموفق
در سال‌های اخیر اقداماتی نیز برای جذب دانشجوی خارجی در وزارت علوم صورت گرفت که تصویب پولی شدن دانشگاههای دولتی و ایجاد پردیس‌های بین‌المللی در آبان ماه سال1389 یکی از این اهداف بود. ایجاد پردیس‌های بین‌المللی طرحی که قرار بود با هدف گسترش فرهنگ ایرانی اسلامی از خارج کشور دانشجو جذب کند، اما این طرح نیز موفق نبود و شکست خورد و کار به جایی رسید که دوسال پیش عنوان «بین‌الملل» از پردیس‌های دانشگاهی حذف شد. به دلیل این‌که هیچ دانشجوی خارجی در پردیس‌های بین‌المللی، تحصیل نمی‌کرد.
در این طرح نه تنها دانشگاه‌ها توانستند با پذیرش دانشجو در شعبه‌های بین‌الملل خود دانشجوی خارجی جذب کنند بلکه در جلوگیری از خروج دانشجویان ایرانی به خارج از کشور نیز توفیقی نداشتند. در حال حاضر نیز بسیاری از شعب این دانشگاه‌ها در دانشگاههای دولتی و خصوصی به سادگی با حذف عنوان «بین‌المللی» با اخذ شهریه‌های گزاف اقدام به پذیرش دانشجویان داخلی می‌کنند و زیر سایه طرح پذیرش دانشجوی پولی عملاً اهداف اولیه خود را فراموش کرده‌اند.
البته در ابتدا قرار بود این شعب بین‌المللی علاوه بر جذب دانشجویان خارجی در سهمیه‌های مازاد خود نیز اقدام به جذب دانشجویان داخلی کنند، اما آنچه اتفاق افتاد عملاً جذب کامل دانشجویان داخلی بود. در حال حاضر بیشتر این شعب تنها به پذیرش دانشجوی ایرانی از طریق کنکور یا سوابق تحصیلی می‌پردازند و در بهترین حالت دانشجویان ایرانی خارج از کشور را که می‌خواهند به کشور بازگردند، می‌پذیرند. از سوی دیگر الزام به تدریس زبان فارسی یکی دیگر از موانع شعبه‌های بین‌المللی دانشگاه‌ها برای جذب دانشجوی خارجی عنوان شده است، چرا که بر اساس مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی تدریس در همه دانشگاه‌ها در داخل ایران تنها باید به زبان فارسی باشد.
امروزه جذب دانشجویان خارجی موجب مشارکت فعال در روند جهانی تولید علم و تسهیل انتقال فناوری و غنی شدن فرآیند آموزش می‌شود. در عصر حاضر آموزش عالی به مثابه یک کسب و کار و نقش کلیدی دانش آموختگان خارجی در توسعه فرهنگی و اجتماعی کشورهای مبدأ و تأثیر تحرک و جابه جایی دانشجویان در ارتقای سرمایه انسانی باعث توجه به مزیت‌های جذب دانشجویان خارجی شده است.
با وجود این که در دهه‌های اخیر تعداد دانشجویان خارجی جهان 3 برابر شده و کشورهای منطقه نیز در یک رقابت جدی برنامه‌های بلند پروازانه‌ای برای جذب دانشجویان خارجی تدارک دیده‌اند، در کشور ما نوعی بی‌تصمیمی و خلأ راهبرد کلان ملی در این زمینه مشهود است. این در حالی است که براساس برنامه پنجم توسعه باید آمار دانشجویان خارجی در کشور افزایش پیدا کند، این امر فواید بسیاری را برای کشور در عرصه‌های مختلف به همراه دارد چرا که نه تنها تحقق آن باعث ترویج فرهنگ غنی کشورمان در جهان می‌شود بلکه می‌تواند سالانه میلیون‌ها دلار به درآمد کشور بیفزاید، اما تاکنون با وجود اقدامات مختلفی که صورت گرفته شاهدیم که نه تنها در جذب دانشجویان خارجی موفق نبوده‌ایم بلکه سالانه تعداد زیادی از جوانان با هزینه‌های سنگین به دانشگاههای نه چندان معتبر دنیا به امید تحصیل مهاجرت کرده‌اند، وضعیتی که تنها در بعد اقتصادی رهاوردی جز خروج ارز از کشور ندارد بلکه ممکن است معضلات فرهنگی و اجتماعی برای دانشجویان به همراه داشته باشد.
