تدریس موفق، تدریسی است که بر مبنای نحوه یادگیری دانش آموزان مبتنی شده باشد. آشنایی با چرخه یادگیری1 به مدرسان کمک می کند که با درک بهتر از مراحل این چرخه، مباحث درسی را هر چه موثرتر ارائه کنند. چرخه یادگیری بر چهار مرحله استوار شده است: تجربه، بازتاب و تامل، مفهوم سازی و سرانجام، کاربرد. به منظور درک بهتر تاثیر چرخه یادگیری بر تدریس، مراحل آن را یک به یک مورد بررسی دقیق تر قرار می دهیم.
1. مرحله تجربه2: مرحله نخست آغاز هر تجربه آموزشی، با ارتباط دادن مبحث درسی با زندگی واقعی دانش آموزان آغاز می شود. دانش آموزان باید بدانند که چرا باید مبحثی را بیاموزند. تا زمانی که چرایی، یادگیری برایشان مفهوم نشده باشد، نمی توانند با درس ارتباط برقرار کنند و اهمیت آن را درک کنند. هر معلم موفقی، به خوبی درک می کند که برای ایجاد ارتباط دانش آموز با مبحث درسی، باید رابطه ای را بین زندگی واقعی او و موضوع برقرار کرد.
فاز تجربه، دقیقا به چرایی آموزش می پردازد و اگر به درستی پیش برود، به سوالاتی که در ذهن دانش آموزان نقش می بندد، پاسخ خواهد داد و آنها را به ادامه آموختن، علاقمند خواهد کرد. برای مثال، در یک کلاس ابتدایی، برای آغاز مبحث درسی در مورد چوب،، ابتدا باید به کودکان کمک کرد تجربه خود را از استفاده و لمس چوب، به یاد آورند در این صورت به خاطر می آورند که چوب نقشی واقعی در زندگی آنها دارد. همچنین برای تدریس مبحث سرعت و شتاب، در یک کلاس فیزیک، اگر آغاز بحث با ذکر تجربه ای واقعی مثلا از رانندگی و تجربه شتاب گرفتن با خودرو باشد، دانش آموزان ارتباطی عملی با موضوع پیدا کرده و به یادگیری آن علاقه بیشتری پیدا می کنند.
مرحله تجربه می تواند از طرق مختلف انجام شود. نمایش یک فیلم (کوتاه یا بلند)، یک نماهنگ، پخش قطعه ای موسیقی یا آواز، خاطره گویی، داستان گویی یا حتی دیدار از یک نمایشگاه عکس یا نقاشی می تواند مرحله تجربه را به بهترین شکل خود در ذهن دانش آموز به جریان بیندازد و او را برای یادگیری مبحث اصلی درس، آماده کند.
2. مرحله تامل و بازتاب3: مرحله دوم، بعد از تجربه، مرحله تامل و بازتاب است. گرچه ممکن است به نظر این مرحله شباهت زیادی به تجربه داشته باشد، اما از نظر عمق و روش متفاوت است. مرحله بازتاب، پل میان مراحل تجربه و مفهوم سازی است. یعنی می تواند در تجربه عمیق تر شود، به جوانب مختلف تجربه نگاه کند، سوالات کلیدی تری را مطرح نماید و بحث و گفتگوی عمیق تر و تحلیلی تری را آغاز کند.
مرحله تامل و بازتاب، مرحله اظهار نظر و خود بیانگری است. مرحله ای که از دانش آموزان انتظار می رود هر چه بیشتر ذهن خود را درگیر موضوع کنند و بیش از پیش صحبت کنند. این مرحله می تواند همراه با گروه های بحث و گفتگوی کوچک- مثلا دو نفره- باشد. می تواند شامل گروه های موافق و مخالف و بحث بینابین آنها برای پوشش دادن جوانب مختلف موضوع باشد.
اما فراموش نکنید این مرحله به جهت دادن فرصتی برای خود بیانگری و چالش ذهنی دانش آموزان است و نباید سوالاتی که مطرح می کنید جنبه اطلاعاتی داشته باشد زیرا دانش آموزان هنوز وارد مرحله مفهوم سازی نشده اند و اطلاعات کافی را در مورد موضوع به دست نیاورده اندتا اینجا صرفا در حال بحث و گفتگو بر پایه ذهنیات و اندوخته های دانش قبلی خود هستند.
3. مرحله مفهوم سازی4: مرحله مفهوم سازی، در واقع همان بخشی از تدریس است که معمولا همه ما آن را به عنوان کار اصلی معلم در کلاس درس می شناسیم. به طور معمول اکثر معلم ها، مستقیما بدون هیچ مقدمه ای به این مرحله جهش می کنند و از همین نقطه تدریس را آغاز می کنند. اما اگر بخواهیم آنچه را به دانش آموزان، می آموزیم، ماندگاری و عمق داشته باشد، مرحله مفهوم سازی علی الاصول باید بعد از دو مرحله قبل، اتفاق بیفتد یعنی بعد از اینکه دانش آموزان ارتباط ذهنی و عاطفی با مبحث درسی برقرار کردند، آمادگی برای یادگیری مباحث پیچیده و عمیق تر، کسب اطلاعات کامل تر و بررسی تحلیلی موضوع از جنبه های مختلف و از دیدگاه متخصصان و کارشنانسان حوزه مورد بررسی را خواهند یافت.
از آنجایی که مرحله مفهوم سازی، از نظر سطح دانش و بینش، بالاتر است و نیاز به زمان و فرصت برای درک مطلب دارد، لذا بهتر است در فواصل زمانی 10 تا 15 دقیقه ای، سخنرانی استاد یا معلم، به طور آگاهانه قطع شود، و فرصتی برای صحبت، گفتگو و یا سوال و جواب از طرف دانش آموزان فراهم شود بدین وسیله هم دانش آموزان فرصت کافی برای هضم و جای دهی مطالب درسی سنگین پیدا می کنند و هم مدرس می تواند همراهی دانش آموزان و میزان یادگیری آنها را به طور منظم پیگیری و رصد کند و اگر نیاز به بازنگری و یا تکرار مبحث وجود داشته باشد، قبل از پیچیده تر شدن درس، موارد لازم را اصلاح کند.
فاز مفهوم سازی لزوما به سخنرانی استاد ختم نمی شود، استفاده از انواع ابزار و روش های کمک آموزشی همچون استفاده از گراف ها، نمودار ها، جداول، اسلایدهای آموزشی، که جنبه بصری داشته باشند می تواند در توضیح مطالب به استاد کمک شایانی کند. قسمت مطالعه و بلند خوانی کتاب نیز می تواند بخشی از فاز مفهوم سازی باشد. در صورت نیاز، استاد می تواند کلاس را به گروه هایی دو یا چند نفره تقسیم کند و از آنها بخواهد بخشی از کتاب را با هم خوانده و بعد از بحث گروهی، برای کل کلاس توضیح بدهند.
4. مرحله کاربرد5: مرحله کاربرد به مدرس، این امکان را می دهد که میزان یادگیری و تسلط بر درس را در میان دانش آموزان خود بررسی و ارزیابی کند. معمولا هدف از ارائه هر مطلب درسی، جنبه عملی و کاربردی آن است که تضمین می کند آیا مبحث درسی به درستی آموخته شده است یا خیر. این مرحله می تواند شامل دو بخش باشد یکی فعالیت های کلاسی که اغلب به صورت گروهی اجرا می شوند و دوم، فعالیت های خارج از کلاس که به صورت انفرادی یا در گروه های کوچک برای انجام پروژه هایی مرتبط با موضوع درسی برنامه ریزی می شوند. به این ترتیب استفاده از انواع روش های یادگیری مشارکتی و کارهای گروهی، مثلا برای سختن یک روزنامه دیواری، آهنگ سازی و تشکیل گروه همنوازی و هم آوایی، اجرای یک نمایش، یا نوشتن مقاله و داستان می تواند جزوی از فعالیت های مرحله کاربرد باشد. برگزاری یک سمینار کلاسی یا بین کلاسی، یا برگزاری یک نمایشگاه از آثار هنری دانش آموزان حول محور مباحث درسی همه می تواند جزو مرحله کاربرد قرار بگیرد. انجام پروژه های خارج از زمان کلاس، همچون انجام و گزارش یک یا چند آزمایش علمی، تحقیق و گزارش آن به صورت مقاله یا پوستر می تواند از جمله این فعالیت ها باشد.
باید توجه داشت که لزوما نباید این مراحل به صورت متوالی اجرا شوند. ممکن است بسته به موضوع یا روش تدریس خاص هر معلم و یا حتی برای ایجاد تنوع، ترتیب اجرای این مراحل تغییر پیدا کند و پس و پیش شود اما فارغ از ترتیب مراحل، به طور کلی توجه به چرخه یادگیری می تواند، به مدرسان فارغ از اینکه در چه حوزه و رشته ای و برای چه مقطع سنی تدریس می کنند، کمک موثری در طراحی درس و لحاظ کردن فعالیت های درسی خلاق و آموزنده در ضمن تدریس باشد.
1. Learning Cycle
2. Experience
3. Reflection
4. Conceptualization
5. Application
*************
ترجمه و تلخیص از:
Hernandez, J. (?). The Art of Designing Effective Workshops
